Plantami nazywamy parki, aleje i zieleńce zakładane w miejscu dawnych fortyfikacji okalających średniowieczne miasta. Najsłynniejszymi w Polsce są oczywiście te krakowskie, ale słupskie nie odbiegają im prawie wcale.
Na przełomie XVIII i XIX wieku powszechnym zjawiskiem w Europie stały się rozbiórki średniowiecznych obwarowań miejskich, zasypywanie fos, niwelowanie terenu. Dla przykładu – już w 1795 roku zburzono mury miejskie w Gnieźnie. Od 1806 roku rozpoczęto rozbiórkę obwarowań w Krakowie, zachowując jedynie zespół Bramy Floriańskiej z Barbakanem i zakładając w latach 1822-47 planty w miejscu usuniętych fortyfikacji.
Wraz ze znacznym rozszerzeniem się funkcji miasta (przemysł, oświata, zdrowie itd.) zaczęły powstawać nowe dzielnice o zróżnicowanej architekturze wynikającej z ich funkcji. Przekształciły się, a wręcz przestały istnieć znaczne fragmenty zabytkowych zespołów, po usunięciu których tereny te przeznaczono pod nową zabudowę.
Wspomniane wyżej zjawiska stanowiły ważne, choć nie jedyne elementy procesu urbanizacyjnego, jaki zaczął się w Europie w XIX wieku i wiązał się z postępem i rozwojem gospodarki, a zwłaszcza przemysłu. Ukształtowana w tym czasie przestrzeń, poszczególne dzielnice, kwartały, ulice i domy w znacznym stopniu przetrwały do dziś i stanowią niejednokrotnie najważniejsze elementy współczesnych miast świadczące o jego charakterze i wyglądzie.
Podobnie też działo się w Słupsku. Do końca XVIII wieku zabudowa miejska praktycznie mieściła się w obrębie średniowiecznych obwarowań uzupełnionych w XVII w. nowożytnym systemem w postaci wałów i bastionów. Wyjątek stanowiły nieliczne budowle usytuowane u wylotów bram miejskich przy traktach handlowych. Za Nową Bramą na zachód od miasta znajdowały się m.in. dwa szpitale (Św. Ducha i św. Jerzego z kaplicą) oraz karczma.
Za Bramą Holsztyńską na północ przy Miedzianym Stawie istniała kuźnia miedzi, a dalej folusz, cegielnia i folwark. Po wschodniej stronie Słupi trwały osady powstałe jeszcze w średniowieczu.
W ciągu pierwszej połowy XIX wieku zabudowa poza średniowiecznym układem postępowała coraz śmielej tak, że dawne obwarowania stały się poważną przeszkodą dla rozwoju miasta. Trzeba też pamiętać, że wzdłuż murów ciągnęły się podmokłe łąki, strumienie i stawy. Około połowy wieku przystąpiono do porządkowania tego terenu i przygotowania go pod przyszłą zabudowę lub inne formy zagospodarowania. Prace polegały przede wszystkim na niwelacji i osuszaniu terenu i ciągnęły się aż po poł. XX w. Od strony północnej zasypano Miedziany Staw, zrównano wał, usunięto znaczne fragmenty średniowiecznych murów z basztami i bramami. W 1867 r. rozebrano Bramę Holsztyńską, a sąsiednią Basztę Prochową już w 1843 r. Znikł cały ciąg murów wzdłuż obecnej alei Sienkiewicza i ul. 9-go Marca, podobnie wał i bastiony. Od strony zachodniej zachowała się jedynie Nowa Brama, a dalej na południe fragmenty murów biegnące wzdłuż ul. Władysława Jagiełły w stronę zamku. Tak więc już w latach 60-tych XIX stulecia średniowieczne fortyfikacje istniały tylko fragmentarycznie, a nowożytne wały i bastiony znikły całkowicie.
Kolosalne znaczenie dla rozwoju Słupska, a w tym jego kształtu urbanistycznego miało wybudowanie kolei. Nastąpiło to w 1869 roku (do Koszalina) i 1870 (do Gdańska).
Linię kolejową wytyczono w odległości ok. 800 m na zachód od miasta lokacyjnego. Takie poprowadzenie torów narzuciło zachodni kierunek rozbudowy miasta i określiło obszar pod zabudowę na najbliższe dziesięciolecia (między średniowiecznym miastem, a torami). Główną oś przyszłej zabudowy stanowiła arteria (ul. Dworcowa, obecnie al. Wojska Polskiego) łącząca dworzec wybudowany w 1878 roku z historycznym centrum miasta. Cały ten obszar pokryto siatką ulic biegnących do głównej ulicy prostopadle i równolegle m.in. ulice Wileńska, A. Mickiewicza, M. Konopnickiej itd. Pierwsze budynki przy al. Wojska Polskiego powstały ok. 1880 roku na jej skrzyżowaniu z ul. A. Mickiewicza.
W tym też mniej więcej czasie ukształtował się ostatecznie teren wokół starego miasta, który nazwaliśmy plantami. Projekt zagospodarowania obecnej alei H. Sienkiewicza z około 1880 roku zakładał, że w miejscu dawnych podmokłych łąk i stawów powstanie zieleniec. Za takim rozwiązaniem przemawiały przede wszystkim względy estetyczne, ale prawdopodobnie wzięto też pod uwagę, że teren zalany niegdyś przez wodę nie najlepiej nadaje się pod ścisłą zabudowę. Na planie widzimy, że miał to być prostokątny plac podzielony na trzy odrębne kwartały zagospodarowane zielenią – drzewami i kępami krzewów. Po bokach wytyczono ulice. Zaprojektowano również ulicę przecinającą plac w poprzek. Miała łączyć starówkę przez ul. Zamenhofa z rozbudowującym się miastem w części północnozachodniej. W nieco zmienionej formie (bez poprzecznej ulicy) plan ten zaczęto realizować w 1882 roku. Założono, że obok Al. Wojska Polskiego będzie to najbardziej reprezentacyjna aleja miasta. Pierwsze budynki – bogato zdobione kamienice mieszkalne powstały od strony północnozachodniej alei. Przeciwległa pierzeja zabudowana została w początkach XX w. W odróżnieniu od al. Wojska Polskiego, która miała charakter głównie handlowo-usługowy aleja H. Sienkiewicza stanowiła miejsce, gdzie znajdowały się przede wszystkim mieszkania słupskiej elity, ale także siedziby banków i klinik. Jeszcze do dziś istniejące budowle pysznią się bogatymi fasadami, wyrafinowanymi bryłami i interesującym wnętrzem. Dobrym tego przykładem jest kamienica nr 3 z 1890 roku. Równie bogatą fasadę (skutą w latach 60-tych) posiadał sąsiedni budynek (nr 2) wybudowany w latach 1889-90 wg projektu architekta G. Karpińskiego.
Po przeciwnej stronie dobrym stanem zachowania wyróżnia się narożny (z ul. Zamenhofa) budynek nr 18, obecna siedziba Urzędu Morskiego. Stosunkowo spokojne fasady wzbogacone są wykuszem (od strony ul. Zamenhofa) i ryzalitem (od strony Al. H. Sienkiewicza). Plastyczna dekoracja koncentruje się w polach trójkątnych szczytów i portalu. We wnętrzu zachowała się klatka schodowa ozdobiona malowidłem na stropie, z resztkami witraży i drzwiami z trawioną dekoracją na szybach. Dziełem słupskiego architekta Edwarda Kocha jest dawna siedziba filii Prywatnego Banku Aukcyjnego z Gdańska (nr 21) wzniesionego w 1904 roku. Tę stronę alei Sienkiewicza zamyka narożny budynek (ul. Jedności Narodowej 2) o zróżnicowanej bryle z dwoma szczytami, narożnym wykuszem zwieńczonym strzelistą wieżyczką i bogatym wystrojem wnętrza.
Przed fasadami budynków znajdowały się (usunięte po wojnie) malownicze ogródki kwiatowe.
Środek alei stanowi park z zielenią, spacerowymi ścieżkami i fontanną. Po bokach rzędy wysokich drzew wytyczają chodniki i jezdnie. Na zachodnim krańcu w 1901 roku wzniesiono pomnik Otto Bismarcka, dzieło Meyer-Steglitza usunięty w 1945 roku. Od roku 1962 w miejscu tym znajduje się pomnik H. Sienkiewicza zaprojektowany przez rzeźbiarkę Krystynę Trzeciak. Przeciwległy koniec alei przez kilkuletni okres do zakończenia II wojny światowej zdobił pomnik konny Wilhelma II przeniesiony tu z placu Zwycięstwa.
Naturalnym przedłużeniem zieleni alei H. Sienkiewicza jest skwer im. „Pierwszych Słupszczan” usytuowany pomiędzy ulicą S. Starzyńskiego, a skarpą ulicy Anny Łajming. Na jego krańcu od strony wschodniej znajdował się jeden z bastionów wzniesionych w XVII w., służący później jako strzelnica słupskim kupcom. W poł. XIX w. zbudowano tu Dom Kupiecki istniejący jeszcze po II wojnie światowej i znany słupszczanom po nazwą Dom Kolejarza. Po jego zburzeniu w 1973 r. powstało rondo z szeroką jezdnią, które w agresywny sposób rozdzieliło bezpośrednie przejście z alei Sienkiewicza na omawiany skwer. Jest on zagospodarowywany sukcesywnie. W pierwszych latach po wojnie zasypany został istniejący tu basen przeciwpożarowy, ostateczny układ uformowany został w czasie zakładania wspomnianego ronda. W1999 roku na centralnym klombie posadzono nowe, egzotyczne rośliny. Obok tego klombu znajduje się jeden z najciekawszych pomników Słupska – „Upokorzony”. Jest to dzieło wybitnego niemieckiego rzeźbiarza Fritza Klimscha z 1919 roku. Przedstawia atletyczną, nagą postać młodzieńca w przyklęku. Znajdował się niegdyś na rodowym cmentarzu w pobliżu Damnicy. Dowcipni słupszczanie ze względu na nagość postaci i usytuowanie pomnika w pobliżu gmachu dawnego banku nazwali go „pomnikiem żyranta”.
Od strony zachodniej skweru ciągnie się ul. S. Starzyńskiego. Znajdował się tu niegdyś interesujący budynek zajazdu pocztowego z pocz. XIX stulecia, rozebrany w 1976 roku.
Od strony wschodniej, na skarpie będącej prawdopodobnie resztkami wału obronnego biegnie ulica Anny Łajming. Jej pierzeję od strony starówki zaczęto zabudowywać z końcem XIX w. Znajduje się tu jeden z ładniejszych budynków mieszkalnych Słupska o zróżnicowanej i rozbudowanej bryle i secesyjnej dekoracji (nr 4). Jest to kolejne dzieło Edwarda Kocha.
Skwer w płd.-wsch. narożniku przechodzi w wąski pas zieleni biegnący równolegle do ul. Anny Łajming i wzdłuż szczytowej ściany budynku wzniesionego w 1866 r. wg projektu architekta Dewitza. Była to niegdyś siedziba „Zrzeszenia Zbytu Płodów Rolnych”. Obecnie przebudowany i pozbawiony bogatej, neorenesansowej dekoracji prawie całkowicie stracił swój stylowy charakter.
Dalszy ciąg plant wyznacza park im. Jerzego Waldorffa położony pomiędzy ulicami Władysława Jagiełły i Jana Pawła II biegnący od placu Zwycięstwa do ul. Zamkowej. Powstawał etapami na zniwelowanych wałach i dwóch bastionach. Na pierwszym z nich (bliżej placu Zwycięstwa) po usunięciu ziemi, która posłużyła do zasypania stawu, w 1784 r. wybudowano Dom Bractwa Strzeleckiego, a na wale posadzono lipy i wiązy. W1850 r. do istniejącego domu dobudowano, równoległy do ul. S. Jaracza budynek murowany, mieszczący salę teatralną. W latach czterdziestych XX w. stary, ryglowy budynek bractwa został rozebrany, a pozostały istniał do 1976 r. służąc celom kulturalnym. Głównie pełnił rolę teatru. Po II wojnie światowej już 22 lipca 1945 r. zawiązał się zespół, który rozpoczął tu działalność pod nazwą Teatr Polski. Ważną datą był też dzień 13 grudnia 1958 r., kiedy to w tym budynku zainaugurował swą działalność stały zespół słupskich aktorów w ramach Bałtyckiego Teatru Dramatycznego. Nowy budynek teatr otrzymał 1965 roku przy ul. Wałowej, a stary rozebrany został w 1976 r.
Kraniec południowy tego obszaru, gdzie znajdował się drugi bastion, a zwany w XIX w. Jagnięcym Wzgórzem (obecny pl. Grunwaldzki) został zniwelowany i zasadzony drzewami w 1849 r. Obok wytyczono drogę biegnącą do Kobylnicy. Ze starym miastem łączyła się z ulicą Dominikańską przez nowowybudowaną „Bramę Zamkową”. W następnej kolejności na uporządkowanym terenie w stronę płn.-zach. założono „różany ogród”. W 1912 roku w związku z rozbudową miasta na miejscu po bastionie posadowiono dawną kaplicę przyszpitalną św. Jerzego, która pierwotnie znajdowała się za murami średniowiecznego miasta na szlaku zachodnim.
Omawiany park to szeroki skwer z klombami, krzewami i spacerowymi ścieżkami oraz lipowa aleja biegnąca wzdłuż ul. Jagiełły. Istotnym elementem wzbogacającym przestrzeń są pomniki.
W 1960 roku pamięć Ludwika Zamenhofa – twórcy języka esperanto, upamiętniono umieszczając tu głaz ze stosownym napisem. W 1972 roku z inicjatywy Słupskiego Towarzystwa Społeczno Kulturalnego wzniesiono pomnik kompozytora Karola Szymanowskiego – dzieło wybitnego rzeźbiarza Stanisława Horno-Popławskiego.
Całość od południa zamyka kępa dorodnych drzew i wspomniana kaplica św. Jerzego. Jest to jeden z ciekawszych zabytków miasta. Wzniesiona w XV w. w stylu gotyckim prezentuje typ budowli centralnej, tj. wzniesionej na planie wieloboku zbliżonego do koła. Ciekawe jest to, że przypory podtrzymujące ściany znajdują się wewnątrz, a nie jak to najczęściej występuje w gotyku – na zewnątrz. Kaplica posiada barokowy hełm pokryty gontem.
Kolejnym fragmentem zieleni łączącym się z plantami jest niewielki park przylegający do południowego krańca starówki i biegnący na wschód w stronę Zamku Książąt Pomorskich. W miejscu tym istniał niegdyś, otaczający zamek, ogród założony przez księżnę Erdmutę w pocz. XVII w.
Od strony wschodniej średniowieczne miasto otaczał mur z basztami i Słupią zamiast fosy. Nie było też miejsca na wały i bastiony. Stąd też inaczej przebiegał proces formowania się zieleńców. Do czasów II wojny światowej teren ten był ściśle zabudowany. U zbiegu ulic Mostnika, Francesco Nullo i Rynku Rybackiego znajdowały się duże, ryglowe magazyny. Wzdłuż murów ciągnęła się, aż do zabudowań klasztornych wąska, malownicza uliczka. Do zachowanych, średniowiecznych murów przylegały różnorodne przybudówki. Nieregularny brzeg rzeki zajmowały pomosty i przystanie łodzi rybackich.
Teren ten uporządkowany został dopiero w latach 1960-70 naszego stulecia. Uregulowany został brzeg rzeki, odbudowano obwarowania miejskie w postaci fragmentów murów z Basztą Czarownic i fragmentem Baszty Więziennej (w pobliżu d. kościoła św. Mikołaja).
Na skrzyżowaniu bulwaru z przecinającą go ulicą Kowalską, nad rzeką w poł. XIX w. wzniesiono budynek o prostej, klasycyzującej formie z przeznaczeniem na miejski szpital. W latach międzywojennych mieściła się tu m.in. szkoła zawodowa. W latach 1951-1968 był siedzibą Szkoły Ćwiczeń Liceum Pedagogicznego. Po zburzeniu budynku teren zagospodarowano jako dalszy ciąg spacerowy, a obok w 1973 r. wzniesiono, staraniem słupskiego rzemiosła, pomnik Jana Kilińskiego, kolejne dzieło S. Horno-Popławskiego.
Omawiany fragment zieleni miejskiej w charakterze nadrzecznego, spacerowego bulwaru 1997 roku otrzymał imię księdza Jerzego Popiełuszki. Zaczyna się u zbiegu Słupi z Młynówką w pobliżu Rynku Rybackiego (tu też wzniesiono głaz przypominający męczeńską śmierć księdza), a sięga północnych krańców starego miasta. Ciągnąc się wzdłuż rzeki, przechodzi malowniczo obok murów obronnych w pobliżu dawnego kościoła św. Mikołaja, nadwieszonym pomostem i kończy niewielkim dwupoziomowym parkiem między murami, rzeką i ulicą J. Kilińskiego. Wśród zieleni usytuowano pomnik Fryderyka Chopina. Jest to dzieło artysty-rzeźbiarza Mieczysława Weltera. Jego odsłonięcie w 1976 r. uświetniło inaugurację X Festiwalu Pianistyki Polskiej w Słupsku.
Ponad wiek kształtowały się słupskie planty. Ich podstawowe zręby – aleja Sienkiewicza i park Waldorffa między ulicami Jagiełły i Jana Pawła II ukształtowały się jeszcze w XIX wieku. Pozostałe parki i zieleńce, które wpisują się w obręb plant powstawały oddzielnie i w różnych czasach. Stąd też ich różnorodny charakter. Nadal trwają prace nad ich kształtowaniem i upiększaniem.
Powstanie znacznych obszarów zielonych w Słupsku zawdzięczamy inicjatywie słupskiego księgarza Karla Schradera, żyjącego w latach 1843-1923. On to przekonał rajców miejskich o konieczności zakładania zieleńców, w tym również i plant oraz otoczeniu miasta parkami (Lasek Południowy i Lasek Północny).
W uznaniu zasług Karla Schradera jego imieniem nazwany został park powstały w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku po prawej stronie rzeki Słupi (obecny plac Powstańców Warszawy). Charakteryzuje się szeregiem pomnikowych drzew, są tu m.in. płaczące buki. Z trzech stron otaczają go dorodne planty. Tu też powstał w 1946 r. pomnik poświęcony powstańcom warszawskim – dzieło Jana Małety.
Tekst pochodzi z publikacji pt. „Słupskie Planty”, autor: Stanisław Szpilewski, Wydawca: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Oddział w Słupsku. Tekst udostępniony za zgodą autora.
